Czy wsteczne działanie praw autorskich naruszyło spokój dusz zmarłych twórców i spadkobierców? To niewykluczone. Wielu z nas wierzy w życie pozagrobowe. Wielu z nas chce, aby śmierć nie była końcem. Wielu z nas chce, aby zmarli spoczywali w pokoju. Wielu z nas uważa ostatnią wolę naszych przodków za coś świętego. Prawo autorskie działało wstecz niezależnie od niej, więc mogło ją pogwałcić.
Taki stan rzeczy budzi skojarzenia ze światem upiorów.
Na świecie ciągle, ale nie dla świata;
Czymże ten utwór? — Upiorem.
To sparafrazowane słowa wieszcza, Adama Mickiewicza [1].
Upiorne prawa autorskie
Proponuję następującą terminologię w kontekście wstecznego działania praw autorskich.
Utwór-upiór to utwór, który należałby do domeny publicznej, gdyby ochrona autorskich praw majątkowych nie działała wstecz.
Szczególnymi rodzajami utworów-upiorów są ożywieńcy i przedłużeńcy.
Ożywieniec to utwór-upiór, którego ochrona autorskich praw majątkowych wygasła już co najmniej raz, a następnie utwór ponownie znalazł się pod ochroną [2].
Przedłużeniec to utwór-upiór, którego ochrona autorskich praw majątkowych została co najmniej raz przedłużona.
Istnieć mogą utwory, które łączą w sobie cechy zarówno ożywieńców jak i przedłużeńców.
Takimi ożywieńcami-przedłużeńcami były utwory ustalone przed 1952 rokiem, np. te autorstwa Tuwima, Gałczyńskiego i Makuszyńskiego, czyli autorów zmarłych w 1953 roku. Napisałem o tym we wpisie z 1 stycznia 2024 roku, gdy cieszyliśmy się z uwolnienia utworów tych pisarzy do domeny publicznej.
Utwory-upiory nie są swobodnie dostępne dla szerokiego grona odbiorców. "Straszą nas" możliwością naruszenia praw autorskich, wywołują wątpliwości i paraliż decyzyjny: można je skopiować, czy nie można? Można je rozpowszechniać, czy nie można? Utwory-upiory mogłyby łkać w ten sposób [3]:
Gdzie człowiek, co z mej pieśni całą myśl wysłucha,
Obejmie okiem wszystkie promienie jej ducha?
Otóż to. Gdzie? W bibliotece. Szczególnie, w Bibliotece Narodowej w Warszawie.
Upiory w Bibliotece Narodowej w Warszawie
Biblioteka Narodowa w Warszawie ma ustawowy obowiązek wieczystego archiwizowania materiałów bibliotecznych powstałych w Polsce oraz za granicą a dotyczących Polski [4]. Z tego powodu, utworów-upiorów jest tam bardzo dużo. Można wypożyczyć je na miejscu, a jeśli zostały zdigitalizowane, to można je przeglądać za pośrednictwem Polony, ale tylko na komputerach w czytelni. Wnioski [5] o udostępnienie utworów-upiorów w Internecie kończą się odmową. Jest to przykre i dla nas, odbiorców kultury, i, chcę wierzyć, że także dla pracowników Polony, którzy mają niewdzięczną rolę realizatorów prawa działającego wstecz.
Źródłem inspiracji do dzisiejszego wpisu była dla mnie wystawa o upiorach, trwająca właśnie w Bibliotece Narodowej w Warszawie [6]. Zachęcam do zainteresowania nią - szczególnie, gdy będzie oprowadzał po niej jej kurator, dr Łukasz Kozak [7].
Poza wystawą, w Bibliotece Narodowej odbędą się także dwa spotkania:
- Mickiewiczowskie upiory a greckie wampiry
czwartek, 11 stycznia 2024 r., 18:00
Nina Anna Trzaska, - Upiór poza Mickiewiczem
piątek, 12 stycznia 2024 r., 18:00
dr Ewa Wojciechowska.
Więcej informacji jest na stronach internetowych Biblioteki Narodowej.
Może i Państwa do czegoś zainspiruje ta wystawa i te dwa wystąpienia?
Link do pierwszego tekstu o prawach autorskich działających wstecz.
Przypisy:
[1] A. Mickiewicz, Upiór, https://wolnelektury.pl/katalog/lektura/dziady-dziady-poema-upior.html, dostęp 07.01.2024r.
[2] W literaturze prawniczej używane jest pojęcie "odżycia" ochrony autorskich praw majątkowych. Np. zob. E. Traple, Odżycie ochrony a wcześniejsze rozporządzenia prawem lub udzielone licencje, [w:] System prawa prywatnego, t. 13, Prawo autorskie, red. J. Barta, Warszawa 2017, s. 273.
[3] A. Mickiewicz, Improwizacja, [w:] Dziady, część III, scena II, w. 722-723, https://wolnelektury.pl/katalog/lektura/dziady-dziady-poema-dziady-czesc-iii.html, dostęp 07.01.2024r.
[4] Art. 17 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach.
[5] Zarchiwizowana strona: https://web.archive.org/web/20221208001721/https://www.bn.org.pl/aktualnosci/3981-digitalizacja-na-zyczenie.html, dostęp 07.01.2024r.; strona internetowa "Lustro Biblioteki", https://lustrobiblioteki.pl/2020/05/digitalizacja-na-zyczenie/, dostęp 07.01.2024r.
[6] Strona internetowa Biblioteki Narodowej w Warszawie, https://www.bn.org.pl/aktualnosci/5184-dziady.-upior---wystawa-przedluzona-do-konca-lutego.html, dostęp 07.01.2024r.
[7] Biogram dr. Łukasza Kozaka w Wikipedii, https://pl.wikipedia.org/wiki/Łukasz_Kozak, dostęp 07.01.2024r.
Komentarze
Prześlij komentarz